ماهنامه شماره13(شهريور ماه 1395)

مقدمه

گستردگی دامنه فعالیت‌های بازرگانی، تجاری و تولیدی و تنوع كالاها، كسب و كارهای جدیدی را در حوزه‌های مربوط به كالاها و خدمات ایجاد كرده است و به تبع آن مفاهیم، ابزارها و همچنین استانداردهایی برای مدیریت آن‌ها شكل گرفت. در دهه‌های اخیر به منظور كاهش هزینه‌های بازرگانی و تجاری و هم‌سو شدن با پیشرفت‌های صورت گرفته در فضای اطلاعات و ارتباطات، راه‌حل‌های متنوعی برای بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات (IT) در فرآیندهای بازرگانی و تجاری و مدیریت كالاها و اقلام فیزیكی و اطلاعات آنان در محیط‌های مختلف ارائه شده است.

در حوزههای که سیستم‌های فرابخشی وجود دارند یعنی وظایف و فعالیت‌های آن حوزه توسط دستگاههای مستقل از هم انجام میشود (همانند پنجره واحد با شعار تعامل بین عوامل مختلف زنجیره تأمین)، تبادل اطلاعات در صورتی که اجزاء اطلاعاتی استاندارد و مشترک نشده باشند، با استفاده روشهای فناوري اطلاعات دشوار، زمان‌بر، بسيار پر هزينه و غير ممكن خواهد شد.

استفاده از مفاهیم كدگذاری و شماره‌گذاری كالا با كاركردهای مختلف يك ابزار موثر براي استفاده از راهحلهاي فناورانه است. در اين روش كدها و شناسه‌ها اجزای جدایی‌ناپذیر كالا، خدمت و اطلاعات مرتبط با آن‌ها در تبادلات اطلاعاتي هستند. نمونه‌ بارز این كدها و شناسه‌ها، شناسه 13 رقمی GS1 است كه در پوزهای فروشگاهی مورد استفاده قرار می‌گیرد. سهولت استفاده از كدها در سیستم‌های اطلاعاتي و رايانهاي، اتصال اطلاعات متعدد به يك كد، كوتاه بودن كدها، خواندن اتوماتيك آن‌ها و عدم نياز به شرح و دخالت انسان، امروزه اين ابزار را تبديل به يك پيشنياز و بستر در حوزه تجارت الكترونيك نموده است.

با اين شرح، لزوم استفاده از كدهاي هماهنگ و يكپارچه در سراسر زنجيره تأمین ملي از بالاترين نهاد و سازمان‌هاي قانون‌گذار و ناظر تا پايين دست زنجيره تأمین كه شامل خرده فروشي و مشتري نهايي مي‌شود امري انكار ناپذير جلوه مي‌نمايد كه زير بناي تجارت الكترونيك است. حال سؤال‌های زير مطرح مي‌شود:

• کد ملی چه نوع كدي است؟
• در چه حوزه‌اي كاربرد دارد؟
• کد ملی را براي چه حوزه‌اي از اقلام مي‌توان استفاده كرد؟
• آيا کد ملی اجزاي يك قلم كالا را نيز شامل مي‌شود؟

در اين مقاله سعي شده جواب سؤال‌های فوق ارائه شوند.

تاريخچه مركز

به استناد اصل يکصد و سی و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و ماده 97 قانون تجارت الکترونيکی مصوب 1382، وزارت بازرگانی موظف شده است نسبت به ایجاد نظام ملی طبقه‌بندی کالا و خدمات شناسه کالا و خدمات (شامل تأمین و توسعه بستر اطلاعاتی زنجیره تأمین ملی کالا، استانداردها، روشها، ابزار و دستورالعمل‌های طبقهبندی و کدگذاری کالا جهت دستیابی به زبان مشترک ملی کالا و اطلاعات پايگاه مرکزی داده‌ها و نیز تأمین ساز و کار لازم برای طبقهبندی و کدگذاری خدمات برای رسیدن به درگاه – پرتال – اطلاع رسانی ملی کالا و خدمات) اقدام نماید.

طرح پيشنهادی کد ملی که توسط مرکز ملی شماره‌گذاری کالا و خدمات ایران به هیئت وزيران ارائه گرديده بود در نامه شماره 116225 / ت / 35818 ه مورخ 12/09/1385 به تصويب رسيده و اجرای آن به مرکز ملی شماره‌گذاری کالا و خدمات ایران ابلاغ شده است. [1]

نظام ملی شماره‌گذاری کالا و خدمات ایران با تهیه و تصویب آئین نامه قانونی توسط هیئت وزیران، به عنوان یکی از زیرمجموعههای وزارت بازرگانی و معاونت امور اقتصادی این وزارتخانه، به طور جدی کار خود را در قالب مرکز ملی شماره‌گذاری كالا و خدمات ایران (پس از اين در اين سند به اختصار مركز ناميده مي‌شود) از آذرماه سال 85 آغاز کرد.

با آغاز به كار مركز، سيستم ملی طبقه‌بندی و کدگذاری کالا و خدمات به عنوان سيستمی که اطلاعات پايه زنجيره تأمین در حوزه کالا و خدمت را تحت کنترل در آورده و به عناصر سيستم تزريق می‌نماید، ايجاد شد. این سيستم با استفاده از ابزار طبقه‌بندی و کدگذاری، زبان و مفاهيم مشترکی را در سطح ملی ايجاد نموده و کليه اطلاعات اصلي و تراكنشي قلم کالا يا خدمت را از قبيل مراجع عرضه کننده، مشخصات كالا يا خدمت و استانداردهای ملی و بين‌المللی و … در بانك‌هاي اطلاعاتي خود ثبت و ذخيره می‌نماید.

انواع كدهاي شناسايي

كدهاي شناسايي مي‌توانند معني دار، بي معني يا تركيبي از اين دو حالت باشند. كدهاي معني دار از يك سيستم طبقه‌بندي به وجود مي‌آيند و در آن ارقام كد با توجه به تركيب به وجود آمده از اعداد، معني خاصي را براي طرفين تجاري تداعي مي‌كند. كدهاي بي معني يك شماره سريال کاملاً تصادفي هستند كه مقايسه آن با يك بانك داده و از طريق سيستم نرم افزاري، اطلاعات متصل به كد را ارائه مي‌دهد اما ترتيب اعداد در كد، معني خاصي ندارند. [2]

شكل 1- سه نمونه كد معني‌دار

كدهاي تركيبي كه بسيار متداول هستند كدهايي هستند كه بخشي از آن‌ها (به عنوان مثال چهار رقم اول سمت چپ) داراي ترتيب مشخصي از اعداد و بيانگر مفهوم خاصي است مثلاً يك طبقه خاص از محصولات يا شماره يك كشور و… و باقي كد يك عدد تصادفي است كه با استفاده از نرم افزار و مقايسه با بانك داده، قابل شناسايي است.

جدول 1- مقايسه تفاوت میان کدهای شناسایی و طبقه‌بندی

	کد شناسایی	طبقه‌بندی
مفهوم اساسی (هدف)	شناسایی منحصر بفرد قلم	شناسايي و بیان ارتباط قلم با سایر اقلام مشابه و غیر مشابه
مشخصه اصلی کد	منحصر بفرد بودن	منحصر بفرد و سلسله مراتبی
ارقام کد	برقراری تناظر یک به یک میان كد و قلم كالا (ارقام به تنهایی بی معنی هستند)	برقراری تناظر یک به یک میان كد و قلم كالا و نمایانگر کلاس‌ها و زیر کلاس‌های ساختار طبقه‌بندي که قلم كالا در آن قرار دارد.
کارکرد	ایجاد زبان مشترک، ردیابی و ثبت سوابق	ایجاد زبان مشترک، ردیابی و ثبت سوابق و منبع یابی، تجزیه و تحلیل هزینهها، تبلیغ و اطلاع رسانی محصول، تهیه گزارشات مدیریتی

انواع سيستم‌هاي كدينگ در ايران پيش از کد ملی

به طور کلی مهم‌ترین سیستم‌های طبقه‌بندی و کدگذاری که در حوزه‌های مختلف در سطح بین‌المللی به وجود آمده‌اند را می‌توان به شش دسته تقسیم‌بندی کرد. [5]و [6]

الف) سیستم‌های تسهیل کننده تجارت در گمرک‌ها

این سیستم‌ها برای تعیین تعرفه‌های گمرکی در تجارت مورد استفاده قرار می‌گیرند. مهم‌ترین این سیستم‌ها، سیستم طبقه‌بندی HS می‌باشد که شورای همکاری گمرکی (CCC) به توصیه سازمان ملل در سال 1983 به منظور طبقه‌بندی کلیه کالاهای بازرگانی در جهان و توصیف کدگذاری تمام اقلام جهت تعیین تعرفه‌های گمرکی، برای سهولت در امر تجارت، طراحی نمود. هدف از به‌کارگیری این سیستم، تعیین و ابلاغ نرخ تعرفه بر واردات کالاهاست که این تعرفه‌ها برای حمایت از تولیدکنندگان داخل کشور و تنظیم بازار، بر اقلام وارداتي اعمال می‌گردد.

سیستم‌های تسهیل کننده تجارت در امور گمرک‌ها توسط وزارت صمت در ثبت سفارش و موافقت نامه‌های تجاری با سایر کشورها، بانک مرکزی در تعهدات ارزی و گشایش اعتبار و بالاخره وزارت امور اقتصادی و دارایی در ترخیص کالا مورد استفاده قرار می‌گیرند، موسسه استاندارد نیز از همین کدها در پاسخ به استعلام‌ها استفاده می‌کند.

ب) سیستم‌های با کاربری آمارهای اقتصادی

این سیستم‌ها به منظور طبقه‌بندی فعالیت‌ها یا محصولات، جهت دستیابی به آمارهای اقتصادی و مقایسه آمارها در سطح بين‌المللي به وجود آمده‌اند. از جمله این سیستم‌ها می‌توان به سیستم‌های طبقه‌بندی محوری محصولات (CPC)، طبقه‌بندی استاندارد تجارت بین‌المللی (SITC) و طبقه‌بندی استاندارد بین‌المللی کلیه رشته فعالیت‌های اقتصادی (ISIC) اشاره کرد.

وزارت صمت به منظور مقایسه بین‌المللی آمارهای فعاليت‌هاي اقتصادی از سیستم ISIC و مرکز آمار ایران به منظور فراهم آوردن چارچوبی برای مقایسه بین اللملی آمارهایی که به کالاها، خدمات و دارایی‌ها می‌پردازد، از سیستم CPC استفاده مي‌كند.

ج) سیستم‌های مدیریت موجودی‌های خریداری شده

این سیستم‌ها به منظور طبقه‌بندی و شناسایی کل اقلام تدارک شده‌ی مورد استفاده در یک سازمان خریدار (معمولاً بسیار بزرگ) مورد استفاده قرار می‌گیرند از جمله مهم‌ترین این سیستم‌ها، سیستم طبقه‌بندی و کدگذاری ناتو در سطح بین‌الملل و سیستم مدیریت اطلاعات پایه لجستیک (سماپل) در گستره وسیعی از سازمان‌ها دفاعي داخل کشور می‌باشد.

سیستم کدگذاری کالاهای کشورهای عضو پیمان ناتو (NCS) گسترده‌ترین سیستم از این گونه سیستم‌هاست. از سیستم کدگذاری ناتو در قریب 50 کشور دنیا استفاده می‌شود. در سال‌های اخیر بر اساس اطلاعات فنی سیستم کدگذاری ناتو، یک دایره‌المعارف فنی باز (eOTD) توسط انجمن مدیریت کدهای تجارت الکترونیکی (ECCMA) تحت استاندارد ایزو 22745 منتشر شده است. این کار با هدف تجاری سازی سیستم ناتو صورت پذیرفته است.

نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران از سیستم ناتو و سپاه و بخش‌هایی از وزارت دفاع و راه آهن جمهوری اسلامی از سیستم سماپل که یک سیستم بومی می‌باشد، به منظور طبقه‌بندی و شناسایی کل اقلام تدارکاتي استفاده مي‌كنند.

د) سیستم‌های Part Numbering(شماره فني قطعه)

این سیستم‌ها برای طبقه‌بندی و شناسایی محصولات و اجزاء آن‌ها در شرکت‌های بزرگ تولیدی، ماشین‌آلات، تجهیزات و ساير ملزومات با اجزاي فراوان مورد استفاده قرار می‌گیرند. مانند سیستم‌های کدگذاری با استفاده از شماره فني قطعه در شرکت‌های خودروسازی.

شركت‌هاي توليدي بزرگ ايراني و نيز نمايندگي رسمي شركت‌هاي توليدي خارجي در ايران مانند سازندگان لوازم منزل، خودروسازان، تأمین‌کنندگان قطعات ريلي و… از اين سيستم به عنوان يك سيستم داخلي استفاده مي‌كنند.

ه) سیستم‌های یکتاساز، ردیابی، تسهیل فروش و خودکارسازی ضبط داده‌ها (بارکد و RFID)

این سیستم‌ها برای ردیابی، تسهیل عمليات فروش و خودکار سازی ضبط داده‌ها (عمدتاً در فروشگاههای زنجیره‌ای) مورد استفاده قرار میگیرند. مهمترین این سیستم‌ها سیستم کدگذاری GS1 می‌باشد که هم اکنون در سطح وسیعی در سراسر دنیا در حال استفاده می‌باشد.

بارکدهای سیستم کدگذاری GS1 از سال 1374 در کشور و عمدتاً در فروشگاههای زنجیره‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. از طرفی تولیدکنندگان اقلام خرده فروشی (اقلام سوپر ماركتی) نیز این کدها را روی کالای خود می‌زنند.

سيستم RFID علي رغم كاربرد گسترده‌اي كه سال‌ها در صنايع نظامي، زنجيره تأمین شركت‌هاي زنجيره‌اي بین‌المللی و… دارد در ايران هنوز آن چنان كه شايسته و بايسته است استفاده نشده و يك نياز ضروري و آتي در ايران است.

و) سیستم‌های تسهیل‌گر تجارت الکترونیکی

این سیستم‌ها برای تسهیل تجارت الکترونیکی، ایجاد زبان و تعاریف مشترک بین همه شركاي تجاري در سراسر دنیا (یا یک قلمرو خاص) و استانداردسازی داده‌ها و کاتالوگ‌ها کاربرد دارند. نمونههایی از این سیستمها عبارتند از UNSPSC (طبقه‌بندی استاندارد محصولات و خدمات سازمان ملل)، eCl@ss، RNTD، SIC (طبقه‌بندی استاندارد صنعتی). در ايران وزارت صنعت از سيستم UNSPSC و اتاق بازرگانی بین‌الملل از سيستمSIC استفاده مي‌كند اما ساير سیستم‌ها در كشور چندان مورد استفاده قرار نگرفته‌اند.

به طور کلی این سیستم‌ها برای ارایه 3 خدمت اساسی زیر طراحی شده‌اند.

منبع یابی: شناسایی تأمین کنندگان یک کالا یا خدمت توسط مراکزی که قصد خرید دارند.

تجزیه و تحلیل‌ها: گزارش‌گيري در مورد هزينه‌ها، موجودي‌هاي، دارايي‌ها، نحوه استفاده از اعتبارات مالی، رهگيري و رديابي محصولات و پيگيري نظرات، انتقادات يا شكايات.

تبلیغ و اطلاع رسانی محصول: قرارگيري اطلاعات مربوط به کالاها و خدمات یک تولید کننده و یا ارائه دهنده خدمت در یک فهرستگان (دایرکتوری) ملي يا بين‌المللي با فرمي استاندارد و مشترك که مشتریان بتوانند برای جستجوی کالا و خدمات از آن استفاده کنند. مقايسه كامل اين سيستم‌ها در جدول 2 مشاهده مي‌شود. [8]

جدول 2- مقایسه انواع سیستم‌هاي طبقه‌بندي و كدگذاري

سیستم ویژگی‌ها	دسته اول گمرکات	دسته دوم آمارها	دسته سوم IoS	دسته چهارم PN	دسته پنجم Barcode	دسته شش E-Com
اثر بر تنوع	کاهش يا افزایش تنوع نمی‌دهد.	کاهش يا افزایش تنوع نمی‌دهد.	تمایل به ژنریک سازی و کاهش تنوع می‌باشد. کاهش بیشتر مطلوب‌تر است.	افزایش تنوع محدود ايجاد مي‌كند.	شدیداً افزایش تنوع را به دنبال دارد.	به شكل کلی کاهش تنوع ايجاد مي‌كند.
سازمان‌های کاربر	سازمان‌های حاکمتی و دولتی (به ویژه گمرک) و واردکنندگان کالاها	سازمان‌های حاکمتی و دولتی (بخش‌های اقتصادی و برنامه بودجه)	واحدهای نظامی، سازمان‌ها و مؤسسات بسیار بزرگ (مانند شرکت نفت)	واحدهای تولید کننده متوسط و بزرگ	واحدهای تولیدی و خرده فروشی و فروشگاه‌های زنجیره ای	کلیه سازمان‌های فروشنده و خریدار (تجارت الکترونیکی) و شركاي تجاري
گستره پوشش	بین‌المللی	ملی و بین‌المللی	بنگاه و سازمان‌هاي عضو	بنگاه و مشتریان	زنجيره تأمین	زنجيره تأمین در سطح ملي و بين‌المللي
نمونه کاربران	وزارت صمت و گمرک جمهوری اسلامی ایران / واردکنندگان اقلام	وزارت صنایع، مرکز آمار، سازمان مدیریت، وزارت اقتصاد	ارتش آمریکا، وزارت راه آمریکا، سازمان‌هاي عضو ناتو، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران، شرکت نفت ایران	صا ایران، صنایع دفاع، کوماتسو، تویوتا	فروشگاه‌های زنجیره‌ای اتکا، رفاه و…	جنرال الکتریک، وال مارت
رویکرد	فقط طبقه‌بندی	فقط طبقه‌بندی	طبقه‌بندی و شناسایی کل اقلام تدارکاتی مورد استفاده در سازمان	طبقه‌بندی و شناسایی محصول و اجزاي آن	فقط شناسایی	ارتباطات با پيام استاندارد شده

ملاحظه می‌شود که هم اکنون در سطح کشور سازمان‌های مختلف به تناسب نیاز خود از سیستم‌های طبقه‌بندی و کدگذاری مختلفی استفاده می‌نمایند که هر کدام دارای کاربردهای خاص خود می‌باشند.

علي رغم كاربردها و مزايايي كه هر كدام از سيستم‌هاي كدينگ تشريح شده دارند اما، عدم همخواني و يكپارچگي اين سيستم‌ها در بخش‌هاي مختلف كشور، مشكلاتي را در سطح كلان ايجاد كرده است. بنابراین نیاز به یک ابزار که بتواند تناظر و هماهنگی لازم را بین این سیستم‌ها به وجود آورد و در عین حال خود نیز برطرف کننده کاستی‌های آن‌ها باشد و به عنوان یک نظام بومی و ملی در کشور فعالیت و اطلاعات را حفظ نماید، ضروری می‌باشد. وجود چنين نظام طبقه‌بندی و کدگذاری در سطح کشور مي‌تواند همه نظام‌های بین‌المللی را با هم مرتبط نماید.

سيستم‌هاي كدينگ در ساختار کد ملی

ساختار ملي طبقه‌بندي كالا و خدمات ايران (ايران‌كد) با هدف شناسايي هر قلم كالاي منحصر به فرد با يك كد يكتا بر اساس اطلاعات پايه (مستر ديتا) آن در سال 84 توسط گروهي از كارشناسان طبقه‌بندي كه سابقاً تجربه چنين اقدامي را در مركز لجستيك سپاه داشتند و نيز با حضور گروه‌هاي متخصص و مجرب در حوزه‌هاي مختلف ايجاد شد. اين ساختار به عنوان يك تسهيل‌گر در تبادل اطلاعات تجاري و با هدف تهيه بسترهاي تجارت الكترونيك و مديريت زنجيره تأمین ايجاد شده و توسعه يافته است. [3]و [2]

ساختار ايران‌كد داراي شش سطح طبقه‌بندي است كه كد طبقه‌بندي 7 رقمی (کليدكد) را تحت عنوان كليدكد تشكيل مي‌دهد. اين ساختار داراي 42 كلاس براي طبقه‌بندي قلم كالا است كه 23 كلاس مختص كالا و 18 كلاس مختص‌ قطعات مرتبط با كالاهاي داراي قطعه و يك كلاس مختص قطعات استاندارد يا جنرال است. هم چنين اين ساختار داراي 19 كلاس براي طبقه‌بندي خدمات مي‌باشد. مجموع كلاس‌هاي ساختار ملي 61 كلاس است كه قابليت توسعه تا 99 كلاس را دارد.

ساختار ايران‌كد

چنانكه گفته شد ساختار ملي طبقه‌بندي كالا و خدمات داراي 6 سطح مي‌باشد كه به شرح زير است: [3]

• دو رقم اول معرف كلاس‌ها است (XX00000)
• رقم سوم معرف سرگروه‌ها است (XXX0000)
• رقم چهارم معرف گروه‌ها است (XXXX000)
• رقم پنجم معرف زيرگروه‌ها است (XXXXX00)
• رقم ششم معرف دسته‌ها است (XXXXXX0)
• رقم هفتم معرف زير دسته‌ها است (XXXXXXX)

شكل 2- اجزاي كليدكد

اين تعداد تقسيم در همه سرگروه‌ها وجود ندارد بنابراين تعداد ارقام كليدكد كمتر از 5 رقم مي‌شود. در اين صورت براي حفظ يك دستي كليدكد، بجاي خالي ارقام ساختار در آن، صفر قرار مي‌دهند.

شرح ساختار ايران‌كد

ساختار ايران‌كد قابليت طبقه‌بندي 100 دسته از اقلام و خدمات را در 100 كلاس دارد. هر كلاس از دو رقم تشكيل شده و از 01 تا 99 قابل توسعه است. [4]و [7]

كلاس‌هاي ساختار كالا و قطعه ايران‌كد در جدول شماره 3 قابل مشاهده است:

جدول 3- كلاس‌هاي طبقه‌بندي كالا و قطعات در ساختار ايران‌كد

كد كلاس	عنوان فارسي كلاس	عنوان انگليسي كلاس
01	مواد غذايي	Food products
02	موجودات زنده، محصولات خام، فرآورده هاي حيواني و گياهي	Living creatures, raw products, animal products
06	زيورآلات، اوراق بهادار و اشياي قيمتي	Jewelry, securities and precious goods
07	نخ، الياف، چوب، كاغذ، مقوا، پوست، چرم و محصولات وابسته به آنها	Yarn, fibers, wood, paper, cardboard, skin, leather and related products
08	مواد اوليه شيميايي، كاني‌ها، سوخت‌ها و روغن‌ها	Chemical raw materials, minerals, fuels and oils
09	ماشين آلات راه سازي، مصالح ساختماني، فضاهاي پيش ساخته، تأسیسات، شيرآلات و ملزومات لوله كشي	Road making machinery , construction materials , prefabricated spaces, installations, tapware and piping necessities
11	مبلمان، اثاثيه، لوازم‌التحریر، منسوجات، پوشاك و ملزومات خدماتي	Furniture, stationery, textile, clothing and services necessities
12	لوازم سرگرمي، بازي، موسيقي و ورزشي	Entertainment, game equipment
17	تجهيزات حمل و نقل ريلي و كابلي	Cable and rail transportation equipment
18	وسايل نقليه هوايي و تجهيزات ناوبري و فرودگاهي	Air transportation and navigation and airport equipment
19	وسايل نقليه دريايي و تجهيزات ناوبري و اسكله اي و سکوها و حوضچه‌ها	Marine transporting vehicles and navigation and docks and platforms and pools equipment
20	تجهيزات نظامي	Military equipment
21	اقلام دارویی، پزشكي، دندانپزشكي، دامپزشكي، آرايشي و بهداشتي	Medicine, medical, dental, veterinary, cosmetic and hygienic items
22	تجهيزات سیستم‌های مخابرات، برق، الكترونيك و ارتباط جمعي	Telecommunication, electric, electronic and mass media systems equipment parts
23	تجهيزات حمل و نقل جاده اي و راهداري	Road transportation and maintenance equipment
24	محصولات انتشاري، لوازم آموزشي و كمك آموزشي	Publication products, educational and extra educational equipment
25	ابزارآلات و تجهيزات كارگاهي	Tools and workshop equipment
27	تجهيزات آتش نشاني و …	Firefighting equipment …
28	تجهيزات اندازه گيري و مشاهده و آزمايشگاهي	Measuring and monitoring and laboratory equipment
35	ملزومات صنايع زراعي، دام‌پروری، باغباني و جنگل داري	Agriculture, animal husbandry, horticulture and forestry industries necessities
36	ملزومات صنايع نفت، گاز، پتروشيمي و معدني	Oil, gas, petrochemical and minerals industries necessities
37	ملزومات صنايع خاص	Special Industries necessities
38	ملزومات عام صنايع	Industries general necessities
40	قطعات خودرو	Vehicle parts
41	قطعات تجهيزات حمل و نقل جاده اي و راهداري	Road transportation and maintenance equipment parts
42	قطعات تجهيزات سیستم‌های مخابرات، برق، الكترونيك و ارتباط جمعي	Telecommunication, electric, electronic and mass media systems equipment part
43	قطعات تجهيزات و ادوات ريلي و كابلي	Cable and rail equipment and tools parts
45	قطعات تجهيزات اندازه گيري و مشاهده و آزمايشگاهي	Measuring and monitoring and laboratory equipment parts
47	قطعات ادوات موسيقي، وسايل ورزشي، اسباب بازي، سرگرمي و آموزشي و كمك آموزشي	Musical instuments, sport equipment, toys, entertainment and training and supplementary parts
50	قطعات تجهيزات نظامي	Military equipment parts
52	قطعات جنرال مكانيكي، هيدروليكي، پنوماتيكي، الكتريكي و الكترونيكي	General mechanic, hydraulic, pneumatic, electric and electronic parts
53	قطعات اقلام پزشكي و دندانپزشكي و دامپزشكي و بهداشت	Medical and dental and veternerian and hygienic items parts
54	قطعات مبلمان، اثاثيه، لوازم‌التحریر، منسوجات و پوشاك	Furniture, furnishings, stationery, textile and clothing parts
55	قطعات ماشين آلات راه سازي، مصالح ساختماني، فضا هاي پيش ساخته، تأسیسات، شيرآلات و ملزومات لوله كشي	Road making machinery , construction materials , prefabricated spaces, installations, tapware and piping necessities parts
56	قطعات ابزارآلات	Tools and Parts
57	قطعات تجهيزات آتش نشاني و …	Firefighting equipment parts and …
61	قطعات ملزومات صنايع زراعي، دام‌پروری، باغباني و جنگل داري	Agriculture, animal husbandry, horticulture and forestry industries necessities parts
62	قطعات ملزومات صنايع نفت، گاز و پتروشيمي و معدني	Oil , gas and petrochemical and minerals industries necessities parts
63	قطعات ملزومات صنايع خاص	Special industries necessities parts
64	قطعات ملزومات عام صنايع	Industries general necessities parts
65	قطعات وسايل نقليه هوايي و تجهيزات ناوبري و فرودگاهي	Air transportation and navigation and airport equipment parts
66	قطعات وسايل نقليه دريايي و تجهيزات ناوبري و اسكله‌اي و سكوها و حوضچه‌ها	Marine transporting vehicles tools and navigation and docks and platforms and pools equipment parts

ملاحظه می‌شود که ساختار ملي ايران‌كد تمامي گروه هاي اقلام تجاري، اداري، نظامي و… را در كشور تحت پوشش قرار مي‌دهد و ظرفيت آن را دارد كه در صورت ايجاد حوزه کاملاً جديدي از اقلام (به علت توسعه تكنولوژي يا…)، توسعه يافته و فضاي لازم را براي طبقه‌بندي اقلام جديد فراهم نمايد.

در ساختار ملي به ازاي هر كلاس كالايی (در صورتي كه اقلام آن داراي قطعه باشند) يك كلاس قطعات مرتبط تشكيل شده است به عنوان مثال، كلاس 01 كه شامل مواد غذايي است فاقد قطعه مي‌باشد اما كلاس 09 كه شامل ماشين آلات راه سازي، مصالح ساختماني، فضاهاي پيش‌ساخته، تأسیسات، شيرآلات و ملزومات لوله‌كشي است داراي قطعات است كه در كلاس 55 مديريت مي‌شود.

هم چنين در اين ساختار كلاس 52 تحت عنوان قطعات جنرال مكانيكي، هيدروليكي، پنوماتيكي، الكتريكي و الكترونيكي براي مديريت و كدگذاري قطعات استاندارد و جنرال كه فارغ از كاربرد توليد و توزيع مي‌شوند، پيش بيني شده است. [3]و [2]

هر كلاس به نوبت براي كدگذاري بهتر اقلام داراي طبقه‌بندي مجدد است به عنوان مثال، كلاس 01 شامل سرگروه‌هاي زير است:

شكل 3- سرگروه‌هاي كلاس 01

هر سرگروه داراي تعدادي گروه است به عنوان مثال سرگروه 011 داراي گروه‌هايي است كه در شکل 4 نمايش داده شده است: [4]

شكل 4- گروه‌هاي 011

هر گروه ممكن است به فراخور نيازهاي سازمان‌هاي نظارتي، زنجيره تأمین يا استراتژيك بودن كالا مجدداً داراي طبقه‌بندي باشد. بدین ترتیب از تعدادي زيرگروه تشكيل شده به عنوان مثال گروه 0113 داراي زيرگروه‌هاي زير است:

شكل 5- گروه 0113

هر زيرگروه مجدداً به دسته‌هاي ديگري طبقه‌بندي شده است به عنوان مثال زير گروه 01132 مطابق شكل 6 دسته‌بندي شده است:

شكل 6- دسته‌هاي آجيل

هر دسته در صورت نياز باز هم به تعدادي زير دسته تقسيم شده است به عنوان مثال دسته 011321 به زير دسته‌هاي زير تقسيم شده است:

شكل 7- دسته 011321

بدين ترتيب كليدكد هفت رقمي تشكيل مي‌شود و طبقه يا جايگاه هر قلم كالا در ساختار ملي شكل مي‌گيرد.

كليدكد و نام‌پايه

كليدكد در ساختار ملي معرف جايگاه و طبقه‌بندي قلم كالا مي‌باشد. يك كليدكد بيان مي‌كند كالا يا قطعه در چه حوزه تخصصي ملي يا بين‌المللي كاربرد دارد، در چه گروه صنعتي، تجاري يا علمي شناخته ‌شده است. كليدكد 7 رقمي در سيستم طبقه‌بندي ساختار ملي مانند كدهاي 4 رقمي ناتو است كه طبقه و گروه محصول را مشخص مي‌كند. اين كد كاربردهاي بسياري دارد: [3]و [2]

• در گزارش‌گيري‌هاي نظارتي، تعداد كالاي موجود در يك حوزه را مشخص مي‌كند كه در بسياري از تصميم‌گيري‌هاي مديريتي تأثیر بسزايي دارد.
• در جستجوي تأمین‌کنندگان يك قلم كالاي خاص براي مديريت فروشندگان ابزار كمكي مهمي محسوب مي‌شود.
• در شناسايي اقلام يك حوزه، ايجاد كاتالوگ‌هاي استاندارد و يكپارچه و تبادل اطلاعات به شكل مطمئن و امن اهميت بسزايي دارد.

كليدكد ممكن است به يك دسته مشخص از محصولات اشاره داشته باشد، ممكن است تعدادي گروه اقلام را مديريت كند.

به عنوان مثال چنانکه ديده شد كليدكد 0113211 دقیقاً به يك گروه محصول تحت عنوان” مغز پسته” اشاره دارد. اين عنوان يك” نام‌پايه” را تشكيل مي‌دهد. نام‌پايه به ماهيت يك دسته كالا اشاره مي‌كند كه مي‌توانند ويژگي‌هاي مختلفي داشته باشند به عنوان مثال نام‌پايه “مغز پسته” به تمام محصولات مغز پسته‌اي اشاره دارد كه مي‌توانند خام، بو داده، شور و… باشند و توسط عرضه‌كنندگان مختلف ارائه مي‌شوند.

اما، كليدكد 011318 در همان كلاس شامل سطح” ساير ميوه‌هاي خشك” است كه حدود 40 نام‌پايه را در خود جا داده است. نام‌پايه‌هايي مانند هلو خشك، گلابي خشك و… در اين كليدكد مديريت مي‌شوند. براي شناسايي هر نام‌پايه به شكل منحصر بفرد، يك ID كد تحت عنوان” كليد جدول نام‌پايه تكميلي” ايجاد شده است كه مستقل از ساختار مي‌باشد.

كليدكد حداكثر 7 رقم است اما در موارد بسياري كليدكد به 7 رقم نمي‌رسد. اين مسئله ناشي از نوع طبقه‌بندي ساختار در هر حوزه است. بعضي حوزه‌ها چنان گسترده هستند كه براي مديريت مناسب نيازمند طبقه‌بندي بيشتر هستند و بعضي حوزه‌ها آنقدر عام و شناخته شده هستند كه نياز به طبقه‌بندي زياد براي شناسايي قلم كالا ندارند به عنوان مثال، در كلاس 23 با عنوان” تجهيزات حمل و نقل جاده‌اي و راهداري” سرگروه 233 مطابق شكل 8 طبقه‌بندي شده است:[4]

شكل 8- طبقه‌بندي سرگروه 233

چنانكه مشاهده مي‌شود سطوح گروه‌هاي 2331، 2333 و 2334، آخرين سطح طبقه‌بندي بوده و با 4 رقم، كليدكد را تشكيل داده‌اند يعني به نام گروه محصول رسيده‌اند.

هر كليدكد 4 رقمي در اين ساختار به ترتيب شامل تعدادي نام‌پايه است به عنوان مثال كليدكد 2331 كه به گروه محصولات موتورسيكلتي اشاره دارد خود داراي نام‌پايه‌هايي مطابق شكل 9 مي‌باشد كه دو دسته محصولات برقي و غير برقي را در مدل‌هاي مختلف مديريت مي‌كند:

شكل 9- نام‌پايه‌هاي كليدكد 2331

در چنين مواقعي براي حفظ يكدستي كليدكدها به ازاي تعداد ارقام باقي مانده (در مثال فوق به ازاي 3 رقم باقي مانده) در كليدكد عدد صفر قرار داده مي‌شود.

چنانكه در بخش 7 و جدول 3 اشاره شد به ازاي هر كلاس كه اقلام آن داراي قطعات است، يك كلاس شامل قطعات همان سطح ايجاد شده است. به عنوان مثال قطعات خودروها و موتورسيكلت‌هاي كلاس 23 در كلاس 40 با عنوان” قطعات خودرو و ماشين‌هاي موتوري” مديريت مي‌شوند.

طبقه‌بندي قطعات

قطعات بحث متفاوتي از كالا دارند. كالاها اقلامي هستند كه به شكل مستقل براي انجام مأموریت تعريف شده‌ي خود در حوزه تخصصي‌شان طراحي شده‌اند مانند يك خودرو يا يك ماشين تراش. در حالی که قطعات به تنهايي كارايي ندارند بلكه جزيي از يك كالا بوده و در تركيب با انبوهي از قطعات ديگر مي‌توانند مأموریت خود را انجام دهند به عنوان مثال يك پيچ كه براي اتصال طراحي شده است تا به قطعات ديگر متصل نشود، نمي‌تواند مأموریت خود را انجام دهد. يك پيچ جزء تشكيل دهنده بسياري از كالاهاست. [3]

قطعات خاص قطعاتي هستند كه براي كاربري خاصي طراحي شده و در يك كالاي مشخص كاربرد دارند به عنوان مثال موتورهاي خودرو با موتورهاي بنزيني يا ديزلي كه بر اساس توان انتخاب شده و در مناطق مختلف استفاده مي‌شوند فرق مي‌كنند بنابراين موتور خودرو در كلاس 40 كه سطح خاص قطعات خودرو و ماشين‌هاي موتوري است، مديريت مي‌شود.

موتورهاي بنزيني يا ديزلي عام كه بر اساس مشخصه‌هاي استاندارد، كاربردهاي مختلف كاربرد و مأموریت خود را مستقل و بدون نياز به مونتاژ شدن داخل يك سيستم ديگر انجام مي‌دهند، ديگر قطعه محسوب نشده و در كلاس 38 با عنوان” ملزومات عام صنايع” مديريت مي‌شوند.

در ساختار طبقه‌بندي ملي ايران دو نوع جايگاه براي قطعات پيش بيني شده است:

• جايگاه خاص براي قطعات خاص هر كالا
• جايگاه عمومي براي قطعات استاندارد

جايگاه خاص كلاس مربوط به قطعات هر كالا است كه قطعات خاص طراحي شده براي آن كالا در اين كلاس مديريت مي‌شوند. [3]و [2]

جايگاه عام كلاس 52 ساختار با عنوان” قطعات جنرال مكانيكي، هيدروليكي، پنوماتيكي، الكتريكي و الكترونيكي” است كه براي طبقه‌بندي قطعات استاندارد و جنرال ايجاد و توسعه داده شده است.

به عنوان مثال سه پيچ را بررسي مي‌كنيم: [4]

• پيچ‌هاي خاصي كه براي اتصال اجزاي موتورهاي خودرو طراحي و توليد شده‌اند كه بايد در سطح خاص قطعات آن مديريت شود بدين ترتيب “پيچ موتور خودرو” در جايگاه خاص خود يعني كلاس 40 كه سطح خاص قطعات خودرو و ماشين‌هاي موتوري است مديريت مي‌شود.
• پيچ‌هاي خاصي كه براي اتصال اجزاي موتورهاي احتراق داخلي طراحي و توليد شده‌اند كه بايد در سطح خاص قطعات آن مديريت شود بدين ترتيب “پيچ موتورهاي بنزيني عام كلاس 38” در جايگاه خاص خود يعني كلاس 64 كه سطح خاص قطعات ملزومات عام صنايع است مديريت مي‌شود.
• پيچ‌هاي استاندارد كه بر اساس مشخصات استاندارد شده، شماره استاندارد و نام استاندارد مديريت مي‌شوند، در جايگاه عمومي يعني كلاس 52 مديريت مي‌شوند.

کد ملی كالا

سياست كدگذاري مركز ملي شماره‌گذاري كالا و خدمات ايجاد كدهاي با معني است. در اين راستا نيز ساختار ملي توسعه داده شده است. [3]و [2]

هر کد ملی يك كد عددي است با كليدكد آغاز مي‌شود. کد ملی 16 رقم دارد كه مانند كد فدرال يا كد ناتو با اضافه شدن اطلاعات بيشتر به كليدكد تشكيل مي‌شود. اطلاعات بيشتر شامل کد عضویت و شماره سريال تصادفي است.

شكل 10- اجزاي کد ملی

کد عضویت، يك كد منحصر به فرد 5 رقمي است كه براي هر عضو منحصر به فرد ساختار ايران‌كد، ايجاد مي‌شود. اين كد معرف صاحب كالا يا همان عضو بوده و مشخصات وي با اين كد، قابل استعلام است مانند آدرس، شماره تماس، حوزه فعاليت، نام مديريت و …

شماره سريال تصادفي، يك شماره 4 رقمي است كه به هر قلم كالاي يك عضو خاص در يك نام‌پايه تخصيص مي‌يابد. شماره سريال 4 رقمي به عضو اين امكان را مي‌دهد كه در هر نام‌پايه 9999 مدل قلم كالا را كدگذاري و مديريت نمايد. به عنوان مثال عضو A با کد عضویت ***** در كليدكد 0113211 براي هر نوع مغز پسته خود (فندقي، كله قوچي و…) با مدل‌هاي مختلف (شور، سبز دونيم شده و…) مي‌تواند كد دريافت كند و اين كدها تا 9999 محصول مغز پسته مختلف وي را پوشش مي‌دهد. [3]

در چنين شرايطي كدهاي ملي وي به شرح زير ايجاد مي‌شود:

0113211*****0001

0113211*****0002

…

كه هر كد معرف يك نوع مغز پسته خاص عضو A است. اين عضو ممكن است محصولات ديگري بجز مغز پسته داشته باشد مانند پسته با پوست، خلال پسته، پودر پسته و … كه در اين صورت با تغيير نام‌پايه و نتیجتاً كليدكد، كدهاي ملي وي براي ساير محصولات نيز به شكل زير قابل ايجاد است:

0113212*****0001

0113213*****0001

0113214*****0001

…

حال اگر عضو B نيز دقیقاً محصولات عضو A را داشته باشد و در همان نام‌پايه‌ها و كليدكدها اقدام به دريافت کد ملی نمايد چون کد عضویت متفاوتي مانند +++++ دارد كدهاي او به شكل زير تشكيل مي‌شود كه کاملاً با كدهاي عضو A متفاوت است بنابراين كدهاي ملي براي هر محصول يك كد يك عضو منحصر بفرد هستند:

0113211+++++0001

0113212+++++0001

0113213+++++0001

0113214+++++0001

…

اين مثال‌ها فقط براي درك راحت‌تر کد ملی ارائه شده‌اند و بايد توجه شود از آنجا كه كدهاي ملي عددي هستند؛ کد عضویت نيز به شكل عددي صادر مي‌شود و از علائم يا نماد براي معرفي اعضاء و تخصيص كه عضويت استفاده نمي‌شود.

نمونه يك كد واقعي در شکل 11 نمايش داده شده است:

شكل 11- نمونه يك کد ملی واقعي

نتیجه‌گیری

کد ملی ايران، تحت عنوان” ايران‌كد” يك كد 16 رقمي و با معني است كه به شكل کاملاً منحصر به فرد قلم كالا را شناسايي و طبقه‌بندي مي‌كند. اين سيستم علاوه بر شناسايي و طبقه‌بندي قلم كالا، اطلاعات آن را در يك چارچوب ثابت و يكنواخت جمع‌آوري و دسته‌بندي كرده، ضمن ايجاد كاتالوگ الكترونيكي، بستر بسياري از فعاليت‌هاي الكترونيكي مانند تجارت الكترونيك، شبكه سازي B2B رديابي و رهگيري و… را فراهم مي‌آورد. اين كد به دو زبان انگليسي و فارسي اطلاعات كد را در سطح بين‌المللي به نمايش درمي‌آورد.

شكل 12- يك نمونه از كاتالوگ الكترونيك

کد ملی در جاي خود اقدام ارزنده‌اي بوده كه مديريت داخلي و ملي زنجيره تأمین را در اختيار دولت، بنگاه‌هاي اقتصادي، سازمان‌هاي نظارتي، توليدكنندگان و تأمین‌کنندگان و… قرار مي‌دهد. البته ساختارها و سيستم‌هاي كدگذاري بين‌المللي فراواني هستند كه قابليت استفاده در سطح ملي را هم دارند كه انتخاب بين آن‌ها به سياست‌هاي خاص عضو يا سازمان متقاضي برمي‌گردد.